Аналитикалық шолу

 

Кіріспе

Қырғызстандағы конфликтология мәселесі соңғы отыз жылда елдің саяси-әлеуметтік дамуы мен аймақтық қауіпсіздік күн тәртібінің негізгі бағыттарының біріне айналды. Кеңес Одағы тарқағаннан кейінгі кезеңде ел бірнеше ірі дағдарысты бастан өткерді: 1990 жылғы Ош оқиғасы, 1999–2000 жылдардағы Баткен қақтығыстары, 2005, 2010 жылдардағы саяси революциялар, 2010 жылғы Оштағы этносаралық қақтығыс, 2021–2022 жылдардағы Қырғызстан–Тәжікстан шекарасындағы қарулы қақтығыстар (International Crisis Group, 2012; OSCE, 2010). Осындай тәжірибе конфликтологияға деген практикалық сұранысты күшейтіп, бұл салада ғылыми-зерттеушілік жұмыстардың біртіндеп жандануына ықпал етті.

Кеңес дәуірінде қақтығыстарды зерттеу марксистік-лениндік теория шеңберінде түсіндірілді, ал тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеу мәселелері мемлекет құруға бағытталды. Соған қарамастан, 1990-жылдары орын алған Ош қақтығысы мен 1999 жылғы Баткен соғысы қақтығыстардың алдын алу, этносаралық сенімді нығайту тақырыптарын күн тәртібіне шығарды. Баткен оқиғасы халықаралық терроризммен байланыстырылып, аймақтағы діни-саяси зорлықшыл топтар мен жергілікті мемлекеттік құрылымдардың әлсіздігі арасындағы байланысты айқын көрсетті (Botobekov, 2022).

2000-жылдары Қырғызстанда қоғамдық-саяси тұрақсыздық жалғасты. 2010 жылғы Оштағы этносаралық қақтығыс көптеген халықаралық ұйымдардың зерттеулерін тууға себеп болды. БҰҰ, ЕҚЫҰ және Халықаралық дағдарыс тобы осы қақтығыс туралы егжей-тегжейлі есептер жариялады (UNOHCHR, 2012; OSCE, 2011). Бұл материалдар кейінгі академиялық еңбектерге эмпирикалық негіз болды.

Конфликтологияның Қырғызстандағы зерттелуіндегі басты бағыттардың бірі – шекаралық шиеленістер. Қырғызстан–Тәжікстан шекарасындағы қақтығыстар 2021 және 2022 жылдары асқынып, ондаған адамның қаза табуына себеп болды. Бұл туралы бірқатар сараптамалық зерттеулер мен ғылыми мақалаларда халықаралық ұйымдардың арағайындығының шектеулілігі және екі елдегі ұлттық-популистік дискурстың медиаторлық процестерге кедергі болғаны көрсетілген (Korneev, 2022; Megoran et al., 2021).

Институционалдық деңгейде алғанда, Қырғызстандағы конфликтологияны зерттеудің басты хабы – ЕҚЫҰ Академиясы. Бұл мекеме саясат, қауіпсіздік және өңірлік ынтымақтастық саласында магистрлік бағдарламалар ұсынады және қақтығыстарға қатысты applied research жүргізеді (OSCE Academy, 2020). Академияның policy brief және research paper форматындағы зерттеулері шекаралық жанжалдар, этносаралық қатынастар, тау-кен секторындағы шиеленістер сияқты тақырыптарды қамтиды (CADGAT, 2019; Juraev, 2018).

Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселелерін талдайтын NUPI және OSCE Academy бірлескен жобалары Қырғызстандағы этникалық шиеленіс, жер даулары және шекара мәселелерін ғылыми тұрғыдан жүйелеуге үлкен үлес қосып келеді (Ismailbekova, 2017). Бұндай зерттеулер конфликтологияның Қырғызстандағы теориялық және әдіснамалық базасының біртіндеп қалыптасып жатқанын көрсетеді.

Уран Ботобеков сияқты зерттеушілер аймақтағы діни радикализм мен терроризмді талдап, Қырғызстанның Баткен соғысы кезіндегі тәжірибесін, шетелдік жауынгерлер мәселесін және аймақтағы қауіпсіздік архитектурасын зерттейді (Botobekov, 2022). Чолпон Орозобекова болса, радикализация, шетелдік содырлар мен гуманитарлық құқық мәселелерін зерттей отырып, Қырғызстандағы әлеуметтік-саяси факторлар мен халықаралық қауіпсіздік арасындағы байланысты ашады (Orozobekova, 2020).

Қырғызстандағы конфликтологияда тағы бір маңызды бағыт – ресурстық даулар мен тау-кен саласындағы шиеленістер. ЕҚЫҰ Академиясының зерттеулері жергілікті қауымдастықтар мен тау-кен кәсіпорындары арасындағы әлеуметтік сенім дағдарысын, экологиялық қауіптерді және корпоративтік жауапкершілік тапшылығын көрсетеді (Luta et al., 2019). Бұл зерттеулер конфликтологияны тек этникалық қақтығыстармен шектемей, әлеуметтік-экономикалық дауларды да талдауға мүмкіндік береді.

Практикалық конфликтологиялық бағдарламалар да Қырғызстанда айтарлықтай рөл атқарады. 2010 жылдан кейін ЕҚЫҰ-ның Community Security Initiative жобасы құқық қорғау органдары мен көпэтносты қауымдар арасындағы сенімді арттыруға бағытталды (OSCE, 2011). Бұл жобалардың нәтижелері кейінгі оқу бағдарламаларына, тренингтерге және медиация курстарына енгізілді.

Алайда, конфликтология Қырғызстанда толыққанды институционалданған салаға айналды деп айту ерте. Зерттеулердің басым бөлігі халықаралық донорларға тәуелді, теориялық база әлі әлсіз, ал қырғыз тіліндегі әдебиет өте тапшы. Дегенмен, соңғы жылдары тақырыптық әртараптану, тәжірибелік зерттеулердің артуы және аймақтық ынтымақтастықтың күшеюі конфликтологияның елдегі маңызды ғылыми бағытқа айналып келе жатқанын көрсетеді.

 

Орталық Азиядағы трансшекаралық қақтығыстар: 
К.Токтомушевтің концептуалдық талдауы

Кемел Токтомушевтың «Посткеңестік Орталық Азиядағы трансшекаралық қақтығысты түсіну: Қырғызстан мен Тәжікстан мысалы» атты мақаласы Ферғана аңғарының қырғыз-тәжік бөлігіндегі тұрақсыздықтың себептерін көпқырлы тұрғыдан талдауға арналған. Зерттеу авторы Баткен мен Исфара өңірлерінде орын алған қақтығыстарды этникалық немесе экономикалық сипаттағы жалаң түсініктен шығарып, олардың түпкі себептерін тарихи, әлеуметтік және институционалдық контексте қарастырады. Мақаланың басты тезисі – бұл аймақтағы шиеленістер табиғи ресурс тапшылығынан емес, кеңестік мұрадан қалған шекара саясаты, жер мен су жүйесін басқарудағы үйлесімсіздік, мемлекеттік институттардың әлсіздігі және сенім дағдарысы сияқты күрделі факторлардан туындайды деген ой.
Автор еңбегінің теориялық негізін әлемдік конфликтологияда кең тараған бірнеше тәсіл құрайды. Ол Эдвард Азардың «ұзақ мерзімді әлеуметтік қақтығыс» тұжырымдамасын, Пол Коллье мен Анке Хеффлердің «пайда мен наразылық» моделін, сондай-ақ Пол Роджерстің әлеуметтік теңсіздік пен экологиялық дағдарыстарға байланысты қақтығыстар теориясын салыстыра отырып, Ферғана жағдайына бейімдейді. Токтомушев бұл аймақтағы қақтығыстарды «ресурс үшін күрес» деп қана сипаттау қателік екенін, оның астарында тарихи-әлеуметтік және саяси қабаттардың бар екенін дәлелдейді. Осы арқылы ол аймақтық конфликтологияда үстірт түсіндірмелерден арылып, кешенді көзқарас ұсынады.

Ферғана аңғары кеңестен кейінгі кезеңде халықаралық ұйымдар мен сарапшылар тарапынан «қауіп аймағы» ретінде сипатталып келді. Бұл ұстаным көбіне сыртқы интерпретацияларға сүйеніп, жергілікті әлеуметтік тетіктер мен бейбіт қатар өмір сүру дәстүрлерін ескермеді. Токтомушев мұндай дискурстың қате екенін көрсетеді: оның пікірінше, сыртқы ұйымдардың үстемдікке негізделген бағдарламалары жағдайды шешпейді, қайта жергілікті қоғамның белсенділігін төмендетіп, сенімсіздік тудырады. Сондықтан бейбітшілік пен тұрақтылық тек «төменнен жоғары» бағыттағы, яғни жергілікті деңгейдегі өзара келісім мен әлеуметтік капиталға сүйенген тәсілдер арқылы ғана мүмкін болады.

Мақаланың эмпирикалық бөлігі Баткен және Исфара аудандары арасындағы шекаралық шиеленістерге арналған. Автор 2000–2017 жылдар аралығындағы нақты оқиғаларды талдап, қақтығыстардың динамикасын кезең-кезеңмен сипаттайды. Бастапқыда ауыл тұрғындары арасындағы тұрмыстық жанжалдар түрінде басталған даулар кейін милитаризацияланып, қарулы қақтығыстарға ұласқан. 2014 жылғы Қоқ-Таш пен Ак-Сай арасындағы оқиғалар осы тенденцияның айқын мысалы ретінде көрсетіледі. Токтомушев бұл эскалацияның себебін тек этникалық антагонизмде емес, билік құрылымдарының әлсіз үйлестіруінде және ақпараттық манипуляцияда көреді.

Кеңестік кезеңдегі ұлттық-аумақтық межелеудің салдары мақаланың өзекті тақырыбының бірі. Автор архивтік деректер мен тарихи құжаттарға сүйене отырып, шекараның бірнеше рет өзгеруі мен әкімшілік шешімдердің жүйесіз қабылдануы этникалық топтар арасында сенімсіздік пен шиеленіс негізін қалағанын көрсетеді. Кеңес дәуірінде Мәскеу орталығы экономикалық тиімділікке сүйеніп, шекараларды этнолингвистикалық және әлеуметтік сәйкестікке қарамастан сызып отырды. Нәтижесінде Қырғызстан мен Тәжікстанның шекаралас аймақтарында бір елдің азаматы екіншісінің жерін немесе су жүйесін пайдалану жағдайы қалыптасты. Бұл тәжірибе тәуелсіздік алғаннан кейін жаңа саяси шекаралар пайда болған сәтте үлкен әлеуметтік проблемаға айналды.

Су және жер ресурстары мәселесі де Токтомушев еңбегінде кеңінен қаралады. Көптеген зерттеушілер Ферғанадағы қақтығыстардың басты себебі ретінде су тапшылығын атаса, автор бұл пікірмен келіспейді. ФАО және басқа халықаралық ұйымдардың деректеріне сүйеніп, ол Қырғызстан мен Тәжікстан су қоры жеткілікті елдер екенін, ал мәселе ресурстарды тиімді басқару мен инфрақұрылымның ескіруінде екенін атап өтеді. Каналдардың тозуы, насос жүйелерінің істен шығуы және суару жүйесіндегі координацияның жоқтығы қақтығыстарды ушықтырушы факторға айналған. Демек, мәселенің түп-тамыры экологиялық емес, институционалдық сипатта.

Мақалада шекараның милитаризациялануы ерекше сынға алынады. Автор соңғы жылдары екі елдің де шекаралық қауіпсіздік шараларын күшейтуі, жаңа әскери посттар мен бақылау пункттерін орнатуы қақтығыстардың алдын алудың орнына керісінше, халық арасындағы сенімсіздікті күшейтіп, этникалық поляризацияны тереңдеткенін көрсетеді. Шекараның «қатаюы» тарихи тұрғыда тығыз байланысқан қоғамдардың арасындағы экономикалық және мәдени қатынастарды үзген. Бұрын туыстық, сауда және діни байланыстар арқылы бірігіп тұрған халықтар бүгінде бюрократиялық тосқауылдар мен қауіпсіздік шараларының құрсауында қалды. Токтомушев мұны «қауіпсіздік парадоксы» деп атайды: мемлекет қауіпсіздігін күшейтемін деген сайын, қоғам ішіндегі тұрақсыздық арта түседі.

Зерттеу барысында автор аймақ елдеріндегі дәлелге негізделген саясаттың жоқтығын және ғылыми талдаулардың шешім қабылдау процесіне сирек ықпал ететінін атап өтеді. Қақтығыстарды басқару көбіне эмоциялық немесе саяси конъюнктурамен анықталып, рационалды механизмдерге сүйенбейді. Бұл жағдай әсіресе жергілікті басқару құрылымдарының үйлесімсіздігі мен сыбайлас жемқорлықтың әсерінен күшейіп отыр. Мәселен, жайылымдарды пайдалану реформасы екі елде де әртүрлі мекемелердің бақылауында болғандықтан, ортақ шешім қабылдау процесі күрделі сипат алған. Мұндай институционалдық олқылықтар жергілікті деңгейдегі бәсекелестік пен наразылықты арттырды. 

Токтомушев радикализм және қауіпсіздік тақырыбын да айналып өтпейді. Ол халықаралық ұйымдар мен БАҚ-та жиі айтылатын «исламдық экстремизм» дискурсын талдай отырып, оның көп жағдайда саясиланған және асыра көрсетілген ұғым екенін дәлелдейді. 1999–2000 жылдары болған Баткен оқиғаларын мысалға ала отырып, автор діни факторды шынайы себеп ретінде емес, көбіне саяси билік пен халықаралық ұйымдардың идеологиялық құрал ретінде қолданатынын айтады. Шынайы радикалдану жағдайлары шектеулі әрі әлеуметтік-экономикалық теңсіздікпен тікелей байланысты. Бұл көзқарас аймақтағы дін мен саясат арақатынасын талдаудағы маңызды жаңалық болып табылады.

Қорытындысында автор аймақтық қақтығыстарды шешу үшін институционалдық реформалар, шекаралық ынтымақтастық және ортақ ресурстарды басқарудың интеграцияланған моделін қалыптастыру қажет екенін ұсынады. Бейбітшілікке қол жеткізудің басты шарты – қоғам деңгейінде сенім тетіктерін нығайту және аймақтық зерттеу институттарының әлеуетін арттыру. Мақала жалпы алғанда аймақтық конфликтология саласына теориялық және әдістемелік тұрғыдан елеулі үлес қосады. Ол қақтығыстарды түсіндірудің үстірт экономикалық немесе этникалық үлгілерінен бас тартып, тарихи және әлеуметтік факторларды қатар қарастырудың тиімділігін көрсетеді. Кемел Токтомушевтың бұл зерттеуі Орталық Азиядағы трансшекаралық шиеленістерді ғылыми тұрғыда кешенді түсіндіретін сирек еңбектердің бірі болып табылады және болашақта аймақтық бейбітшілік пен тұрақтылыққа бағытталған саясатты қалыптастыруда маңызды теориялық негіз бола алады.

Кемел Токтомушевтың «Қырғызстан мен Тәжікстанның шекаралас аймақтарындағы әлеуметтік бірлік пен қақтығыстарды түсіну» атты зерттеу еңбегі – посткеңестік Орталық Азиядағы трансшекаралық шиеленістердің табиғатын ғылыми тұрғыда талдаған маңызды жұмыс. Автор Ферғана аңғары мен Баткен–Исфара өңіріндегі тұрақсыздықтың себептерін тек этникалық немесе экономикалық факторлармен шектеуге болмайтынын көрсетеді. Бұл еңбекте әлеуметтік тұтастық, тарихи мұра, ресурстық теңсіздік және саясаттың рационалды негізінің жоқтығы сияқты өзара байланысты төрт негізгі фактор талданады.

Зерттеу кіріспесінде Токтомушев Ферғана өңірінің посткеңестік кезеңде халықаралық сарапшылар тарапынан «қауіп аймағы» ретінде қарастырылғанын атап өтеді. Мұндай көзқарастар көбіне сыртқы ұйымдардың интервенциялық риторикасына сүйеніп, жергілікті жағдайды ескермеген. Нәтижесінде, аймаққа бағытталған бейбітшілік пен даму бағдарламалары нақты нәтижеге әкелмей, керісінше жергілікті сенім жүйелерін бұзды. Автордың пайымдауынша, бұл мәселелердің шешімі сырттан енгізілетін техникалық жобаларда емес, қоғам ішіндегі әлеуметтік байланыстар мен өзара түсіністікті қалпына келтіруде жатыр (Токтомушев, 2017). 

Еңбектің теориялық бөлімі конфликтологияның эволюциясына арналған. Токтомушев ХХ ғасырдың соңындағы «жаңа соғыстар» теориясын талдай отырып, қазіргі қақтығыстардың идеологиялық емес, әлеуметтік және экономикалық сипатта екенін түсіндіреді. Эдвард Азардың «ұзақ мерзімді әлеуметтік қақтығыс» тұжырымдамасы мен Пол Роджерстің қазіргі соғыстардың үш трендіне (миграция, әлеуметтік теңсіздік, ресурстық дағдарыс) сүйене отырып, ол Ферғана аңғарындағы қақтығыстарды осы кең контексте қарастырады. Бұл әдіс зерттеуге терең аналитикалық өлшем береді, өйткені ол әртүрлі факторлардың тоғысын көрсетеді.

Ферғана аңғары бөлімі географиялық және демографиялық сипаттамалармен қатар, халықаралық ұйымдардың осы өңірге деген қызығушылығын талдайды. Автор көптеген зерттеулердің Ферғананы «жарылыс алдындағы аймақ» ретінде көрсету арқылы шынайы қауіпті асыра көрсеткенін сынайды. Мұндай әдебиет, оның пікірінше, шетелдік агенттіктерге өңірге араласуға моральдық негіз берді. Ал шын мәнінде, Ферғана қоғамдары ғасырлар бойы өзара бейімделу мен бірге өмір сүру мәдениетіне ие болған. Сондықтан, қауіпсіздік пен тұрақтылықты сырттан «әкелу» әрекеті көбіне тиімсіз болды.

Баткен және Соғды облыстары туралы бөлімде автор шекаралық қақтығыстардың тарихи динамикасын сипаттайды. 1990-жылдардан бері бұл аймақта ондаған инцидент тіркелген. Әсіресе 2014 жылы Қоқ-Таш–Ак-Сай–Тамдық бағытындағы жол құрылысы кезінде болған атыс екі елдің шекара қызметін қақтығысқа итермеледі. Бұл оқиға жергілікті деңгейдегі «кетпен соғыстарынан» әскери сипаттағы жанжалдарға өту процесін көрсетті. Мұндай эскалацияны автор мемлекеттік деңгейдегі келісімнің әлсіздігімен және шешім қабылдау тетіктерінің бюрократияға тәуелділігімен байланыстырады.

Токтомушев кеңестік кезеңнен қалған мұраның шешілмеген мәселелерін қақтығыстардың басты себебі ретінде қарастырады. Кеңестік билік ұлттық-аумақтық межелеуді экономикалық тиімділікке негіздеп жүргізгенімен, этникалық, мәдени және шаруашылық ерекшеліктерді елемеді. Соның салдарынан бүгінгі Қырғызстан мен Тәжікстан шекарасында отырықшы тәжіктер мен көшпелі қырғыздар арасындағы ресурстарға (жер, су, жайылым) қатысты дау терең тарихи негізге ие болды. Кеңестік кезеңдегі басқару тәжірибесі де халықты жоғарыдан төмен реттеуге үйретті, бұл тәуелсіздік кезеңінде жергілікті өзін-өзі басқару мәдениетінің дамуын тежеді.

Зерттеудің маңызды жаңалығы – табиғи ресурстар факторының қайта бағалануы. Автор су мен жер тапшылығын негізгі себеп ретінде қарастырмайды. ФАО деректерін келтіре отырып, Қырғызстан мен Тәжікстан су қоры мол елдер екенін дәлелдейді. Негізгі проблема – ресурстарды тиімді бөлудің және инфрақұрылымды бірлесе басқарудың жоқтығы. Каналдардың тозуы, насостардың істен шығуы және трансшекаралық су жүйесін жөндеу үшін жауапты органның болмауы су мәселесін күрделендіріп отыр. Сондықтан, бұл қақтығыстар экологиялық емес, институционалдық сипатқа ие.

Мақаланың ерекше бөлімі – шекараның милитаризациясы. Автордың айтуынша, қауіпсіздік шараларын күшейту керісінше сенімсіздік пен этникалық поляризацияны арттырған. Бұрын экономикалық және әлеуметтік байланыстар арқылы бірігіп тұрған халықтар енді қоршаулармен бөлініп, «біз» және «олар» деген ұғымдар күшейген. Шекарадағы бақылау бекеттері мен жаңа жолдар этникалық топтар арасындағы байланыстарды үзіп, жаңа шиеленістерге себеп болған. Токтомушев мұны «қауіпсіздік парадоксы» деп атайды – мемлекет қауіпсіздігін арттыруды мақсат еткен сайын, азаматтардың өмір сүру кеңістігі тарыла түседі.

Автор аймақтағы саяси шешім қабылдау мәдениетінің әлсіздігін де сынға алады. Ғылыми дерекке сүйенген саясат (evidence-based policy) тәжірибесі жоқ болғандықтан, қабылданған шешімдер нақты жағдайға сай келмейді. Жайылым мен су ресурстарын басқарудағы үйлесімсіздік, парақорлық және жергілікті әкімшілік органдар арасындағы бәсекелестік жаңа әлеуметтік шиеленістерді туғызуда. Мысал ретінде ол жайылымдарды пайдаланудағы заңдық қайшылықтарды және тұрғындардың шекарадан өту кезінде кездесетін кедергілерді атайды.

Еңбекте діни радикализм мен экстремизм мәселесі де талданады. Автор халықаралық ұйымдар мен БАҚ-та тараған «исламдық қауіп» дискурсын асыра сілтеу деп санайды. 1999–2000 жылдардағы Баткен оқиғаларын еске ала отырып, Токтомушев қазіргі радикалдану үрдістерінің масштабы шектеулі екенін дәлелдейді. Ол діни факторды қақтығыстардың себебі емес, көбіне саяси құрал ретінде қолданылатын түсінік деп бағалайды. Бұл тұжырым Қырғызстандағы діни қозғалыстар мен қоғам арасындағы қатынастарды саралауда маңызды.

Қорытынды бөлімде автор қақтығыстарды азайту үшін бірнеше нақты ұсыныс ұсынады: шекараларды демилитаризациялау; екі елдің ғылыми-зерттеу әлеуетін күшейту; дәлелге негізделген саясат қалыптастыру; және жергілікті қоғамдардың қатысуымен ортақ ресурстарды басқару жүйесін енгізу. Ол бейбітшілікті сырттан әкелу мүмкін еместігін, оны қоғамның өз ішінде орнату қажет екенін баса айтады.

Токтомушевтың бұл еңбегі Орталық Азия конфликтологиясында ерекше орын алады. Ол қақтығыстарды тек саяси немесе экономикалық шеңберде емес, әлеуметтік-психологиялық және мәдени тұрғыда түсіндіреді. Бұл зерттеу институционалдық әлсіздік, тарихи мұра және сенім дағдарысының бір-бірімен тығыз байланысын аша отырып, Қырғызстан мен Тәжікстан шекарасындағы жағдайдың түпкі себептерін жан-жақты түсіндіреді. Еңбектің құндылығы – оның академиялық жүйелілігінде және нақты саясаттық ұсыныстар ұсынуында. Сондықтан бұл зерттеу аймақтық тұрақтылық пен әлеуметтік бейбітшілікті қамтамасыз етуде ғылыми және практикалық тұрғыдан ерекше маңызға ие.

Саипира Фурстенберг пен Кемел Токтомушевтың «Understanding Gold Mining and Social Conflicts in Kyrgyzstan» (Қырғызстандағы алтын өндіру және әлеуметтік қақтығыстарды түсіну) атты еңбегі Қырғызстандағы тау-кен өнеркәсібінің әлеуметтік, экономикалық және экологиялық салдарын кешенді түрде талдайтын маңызды зерттеу болып табылады. Авторлар соңғы онжылдықтарда елдің алтын өндіру саласы экономикалық дамудың басты бағытына айналғанымен, бұл сала әлеуметтік наразылықтар мен жергілікті қарсылықтардың көзіне айналып отырғанын дәлелдейді. Жұмыстың негізгі мақсаты – алтын өндіруге байланысты қақтығыстардың тамырын түсіндіру, әсіресе Қытай компанияларының қызметімен байланысты шиеленістерді талдау (Fuerstenberg & Toktomushev, 2021).

Кіріспеде зерттеушілер кеңестік кезеңде Қырғызстанның кен өндіру саласы КСРО экономикасының жетекші салаларының бірі болғанын атап өтеді. Тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекет нарықтық реформалар арқылы бұл саланы жекешелендіріп, шетелдік инвесторларды тартуға тырысты. Қазіргі таңда елдің ЖІӨ-нің шамамен 10%-ы алтын өндіруден түседі, ал 2400-ден астам белсенді лицензия тіркелген. Бірақ, бұл экономикалық жетістік әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ете алған жоқ: 2010 жылдан бері жергілікті халықтың тау-кен кәсіпорындарына қарсы наразылықтары жиілеп, кей жағдайда зорлық-зомбылық сипат алған. Зерттеудің бірінші бөлімі «Тау-кен саласы және әлеуметтік наразылықтар» деп аталады. Мұнда авторлар 2020 жылғы сайлаудан кейінгі саяси тұрақсыздық кезінде бірнеше шетелдік алтын кеніштерінің шабуылға ұшырағанын сипаттайды. Мысалы, Талас облысындағы «Джероой» және Жалал-Абадтағы «Боозымчак» кеніштері жергілікті тұрғындар тарапынан басып алынған. Бұл жағдайлар халықтың мемлекеттік саясатқа сенімсіздігін және шетелдік, әсіресе Қытай капиталына деген теріс көзқарасты күшейткенін көрсетеді. Қырғыз үкіметі 2012 жылдан бастап «Әлеуметтік пакет» және «Аймақтық даму қоры» сияқты тетіктер енгізіп, жергілікті қауымдарға тау-кен табыстарынан үлес беру арқылы шиеленістерді азайтуға тырысқан. Алайда, бұл шаралар нәтижесіз болып отыр – қаражаттың әділ бөлінбеуі мен ашықтықтың болмауы халықтың сенімін жоғалтқан.

Келесі бөлімде Қытай инвестицияларының ерекшелігі талданады. 2013 жылы басталған «Бір белдеу, бір жол» бастамасы Қырғызстан билігі үшін экономикалық мүмкіндік ретінде қабылданғанымен, қоғам арасында Қытайға қатысты күдік пен антипатия күшейген. Авторлар атап өткендей, 2010 жылдан бері Қытайға тиесілі немесе Қытай капиталы бар 20-дан астам алтын кенішінде халық наразылықтары тіркелген. Бұл оқиғалар Қытай компанияларының экологиялық стандарттарды сақтамауы, жергілікті тұрғындарды жұмысқа алмауы, сыбайлас жемқорлық және ашық ақпараттың болмауы сияқты себептерден туындайды. Осындай факторлар «әлеуметтік лицензияның» (social license to operate) жоқтығына әкеледі, яғни компаниялар заңды рұқсат алса да, қоғам тарапынан моральдық және әлеуметтік келісімге ие болмайды. Зерттеу әдіснамасы кең ауқымды сапалық деректерге негізделген: 15 кен аймағында, соның ішінде Чаткал, Ала-Бука және Нарын өңірлерінде 262 сұхбат пен фокус-топ өткізілген. Негізгі қорытындылар бес бағыт бойынша топтастырылған: экология, ашықтықтың жетіспеушілігі, жер мен лицензия иелену, жергілікті азаматтардың шешім қабылдауға қатыспауы және сенім дағдарысы.

Экологиялық мәселелер ең басты қозғаушы факторлардың бірі ретінде қарастырылады. Мысалы, 2019 жылы Нарын облысындағы Солтон-Сары кенішінде жергілікті тұрғындар мен Қытайлық Zhong Ji Mining компаниясы арасында ірі қақтығыс орын алып, кеніш жұмысы тоқтатылған. Халық өз малдарының улануын экологиялық ластанумен байланыстырған. Кейін сарапшылар бұл айыптаулардың нақты дәлелденбегенін айтса да, ақпараттың жетіспеушілігі мен сенімсіздік жағдайды ушықтырған. Авторлар мұндай мысалдар коммуникация мен ақпарат алмасудың әлсіздігін, компаниялар мен қоғам арасындағы түсіністіктің болмауын көрсетеді.

Ашықтық пен есептіліктің төмендігі де басты себептердің бірі. Көптеген аймақтарда тұрғындар алтын өндірісінен түскен табыстардың қайда жұмсалатынын білмейді. «Ашық бюджет» порталы мен ЕITI бастамасы бар болғанымен, бұл деректерді ауыл халқы түсініп, талдай алмайды. Сонымен қатар, аймақтық даму қорларындағы қаражаттың бөліну механизмі де түсініксіз: кейбір ауылдар көбірек пайда көрсе, шалғай елді мекендер ешқандай үлес ала алмай отыр. Бұл теңсіздік әлеуметтік наразылықты күшейтеді және билікке сенімсіздікті арттырады.

«Жер және лицензия иелену» бөлімінде авторлар жергілікті халықтың заңды рәсімдерге сенбеуін түсіндіреді. Заң бойынша компаниялар мемлекеттен лицензия алады, бірақ бұл олардың жергілікті қоғаммен келісімге келуін қамтамасыз етпейді. Сол себепті, «әлеуметтік лицензия» концепциясы маңызды рөл атқарады: кен өндірушілер тек мемлекеттік рұқсатпен шектелмей, қоғамның сеніміне де ие болуы тиіс. Алайда, зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бұл келісім жиі бұзылады – компаниялар уәделерін орындамайды, ал жергілікті билік тұрғындардың пікірін елемейді.

Жергілікті азаматтардың шешім қабылдау процесіне қатыспауы – тағы бір маңызды түйін. Көп жағдайда кездесулер мен қоғамдық тыңдаулар орталық ауылдарда ғана өтеді, ал шалғайдағы тұрғындар шақырылмайды. Ала-Букадағы сұхбаттар халықтың шағымдары ескерілмейтінін, хаттар жауапсыз қалатынын көрсеткен. Бұл фактор зорлық-зомбылыққа ұласатын әлеуметтік жарылыстардың негізін қалайды.

Зерттеу сенім дағдарысын да талдайды. Мемлекет пен халық арасындағы алшақтық өте терең. Орталық билік жергілікті деңгейдегі проблемаларға араласпайды, ал жергілікті әкімдіктердің әлеуеті төмен, сыбайлас жемқорлық басым. Осылайша, қоғам өз мәселесін шешу үшін бейресми жолдарға – наразылық пен блокадаларға жүгінеді. 

Қорытындыда авторлар бірнеше маңызды қорытынды жасайды. Біріншіден, алтын өндіру саласы Қырғызстан экономикасы үшін маңызды болғанымен, институционалдық әлсіздік пен ашықтықтың жоқтығы оны тұрақсыздық көзіне айналдырған. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару органдары әлеуметтік пакет қаражаттарын тиімді пайдалана алмай отыр, бұл теңсіздік пен әлеуметтік поляризацияны күшейтеді. Үшіншіден, орталық билік пен жергілікті қоғам арасындағы сенімнің қалпына келуі үшін азаматтардың шешім қабылдау процесіне қатысуы заңмен міндеттелуі тиіс. Төртіншіден, шетелдік компаниялар, әсіресе Қытай кәсіпорындары, жергілікті мәдени контексті ескеріп, ашық коммуникация орнатуға және тұрақты әлеуметтік серіктестік моделін қалыптастыруға тиіс.
Жалпы, бұл зерттеу Орталық Азиядағы табиғи ресурстарды басқару және әлеуметтік тұрақтылық мәселесін түсінуге елеулі үлес қосады. Ол қақтығыстардың себептерін тек экономикалық немесе этникалық тұрғыдан емес, институционалдық және мәдени өлшемдер арқылы қарастырады. Фурстенберг пен Токтомушевтың жұмысы Қырғызстандағы алтын өндірісі мен әлеуметтік әділеттілік арасындағы тепе-теңдікті қалпына келтіру қажеттігін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, болашақ саясаткерлер мен зерттеушілерге нақты бағдар береді.

 

Орталық Азиядағы діни радикализм мен қарулы топтар динамикасы: Уран Ботобеков зерттеулерінің ғылыми сипаттамасы

Уран Ботобековтің Central Asian Jihadi Groups Joined Taliban’s ‘Al-Fath Jihadi Operations атты мақаласы Орталық Азиядан шыққан жихадшыл топтардың Ауғанстандағы «Талибан» қозғалысының әскери операцияларына қатысуы жөніндегі қазіргі қауіпсіздік саласындағы аса өзекті мәселелерді жан-жақты талдайтын еңбектердің бірі болып табылады. Автор 2019 жылы жүргізілген «Al-Fath Jihadi Operations» науқаны барысында өзбек және ұйғыр жауынгерлерінің белсенді түрде Талибанмен бірлескен шайқастарға қатысқанын нақты мысалдармен көрсетеді. Бұған қоса, мақала Талибан–әл-Каида–Орталық Азия джихадшылары арасындағы ұзақ жылдардан бергі идеологиялық және әскери байланыстардың үзілмегенін дәлелдер арқылы ашады (Botobekov, 2019).

Автордың назар аударатын негізгі топтары – Katibat Imam al-Bukhari (KIB), Islamic Jihad Union (IJU) және Turkestan Islamic Party (TIP). Бұл ұйымдар шығу тегіне қарай негізінен Өзбекстанның Ферғана жазығынан шыққан өзбектер мен Қытайдың Шыңжаң өңіріндегі ұйғырлардан құралған. Botobekov олардың Telegram, Badr at-Tawhid және al-Sodiqlar TV сияқты әлеуметтік желілердегі белсенді медиақызметін талдай отырып, Талибан мен Орталық Азия содырларының идеологиялық жақындығын және әскери интеграциясының тереңдігін көрсетеді.

Мақалада 2019 жылдың сәуір–мамыр айларында жасалған бірнеше бірлескен шабуылдарға нақты мысалдар келтіріледі. Мәселен, KIB таратқан ақпаратта олардың жасақтары Кабул әкімшілігінің 36 жауынгерін, оның ішінде төрт командирін жойғаны айтылса, IJU содырларының Баглан аймағында Ауғанстан әскери колоннасына жасаған шабуылы видео-дәлелдермен тіркелген. Мұндай материалдар Талибанның Орталық Азия экстремистік топтарына толыққанды одақтас ретінде қарастыратынын және оларды локалды әскери міндеттерге тартатынын дәлелдейді.

Botobekov «Al-Fath Jihadi Operations» науқанының ерекшеліктерін де егжей-тегжейлі талдайды. Бұрынғы әскери кампаниялардан айырмашылығы, 2019 жылы Талибан АҚШ пен НАТО күштерінен гөрі Ауғанстанның мемлекеттік шенеуніктері мен жергілікті билік құрылымдарын негізгі нысанаға алғанын атап өтеді. Бұл тактика Ауғанстандағы мемлекеттік институттарды әлсіретуді, халық арасындағы қорқынышты күшейтуді және Талибанның саяси келіссөздер алдындағы позициясын нығайтуды көздегені байқалады.

Автордың пайымдауынша, АҚШ–Талибан келіссөзі жүріп жатқан кезеңде Талибан халықаралық легитимділікке ұмтылғанымен, оның орталық-азиялық салафилік топтармен ынтымақтастығын тоқтатуға ешқандай ниеті жоқ. Оның дәлелі – әл-Каидамен байланысы бар KIB, IJU және TIP содырларының дәл осы келіссөздер кезінде әскери операцияларға белсене қатысуы. Бұл жағдай Талибанның жаһандық терроризмге қарсы күрес жөніндегі кепілдіктеріне күмән тудыратынын көрсетеді.
Botobekov мақаласының маңызды бөлімі – Талибан мен әл-Каиданың «қамқор әке» ретіндегі рөлі. Автор 1990-жылдардан бастап Өзбекстан және Қытай билігінен қашқан исламшылардың Ауғанстанға келіп, Талибан мен әл-Каида қоластына топтасқанын тарихи тұрғыдан түсіндіреді. Осы кезеңнен бері TIP, IMU және IJU топтары Талибанмен діни-идеологиялық тұрғыда толық бірігіп, «байат» (адалдық анты) арқылы өз бағыныштылығын бекіткен.

Бұл байланыстардың беріктігі соншалық – 2015 жылы Ислам мемлекетіне ант берген IMU жетекшісі Усмон Ғазиге Талибанның жасаған қатаң кек қайтару әрекеті ұйым ішіндегі тәртіптің қатаң екендігін дәлелдейді. Сонымен қатар, Талибанның кейбір жағдайларда Ислам мемлекеті қатарында болған орталық азиялық содырларды қабылдап, қайтадан өз қатарына қосып алғаны ұйымның шынайы ынтымақтастық контурларын көрсетеді.

Мақалада автор Талибанның бұл топтарды қолдау себебін исламдық «ансар–мухажир» доктринасы арқылы түсіндіреді. Бұл қағида бойынша, жергілікті мұсылмандар (ансар) өз елдеріне келіп паналаған сырттан келген мұсылмандарға (мухажир) қолдау көрсетуге діни тұрғыдан міндетті. Талибан бұл доктринаны өз идеологиясының орталық элементі ретінде қабылдайды және тарихи тұрғыдан алғанда, Афганстанда көптеген шетелдік террористік топтардың паналауы осы діни қағиданың ықпалымен жүзеге асқан.

Botobekov Талибан билікке қайта келсе, Ауғанстанның жаһандық террористік ұйымдарға қайтадан қауіпсіз аймаққа айналуы мүмкін екенін ескертеді. Автор БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің ресми есептеріне сүйене отырып, Ауғанстандағы өзбек және ұйғыр содырларының саны 1400-ге жуық екенін келтіреді. Бұл аймақтағы тұрақсыздықтың одан әрі күрделене түсуі мүмкін екенін көрсетеді.

Қорытындысында Botobekov Талибан–әл-Каида–Орталық Азия экстремистік топтары арасындағы стратегиялық альянс ұзақ мерзімге созылатын тұрақты қауіп екенін нақтылайды. АҚШ-пен келіссөз жүргізуге қарамастан, Талибан жаһандық джихадтық желілерден қол үзбеген және оның Ауғанстандағы ықтимал билігі аймақта жаңа қауіптер туғызуы мүмкін.

Уран Ботобековтың Islamic Radicalism and Terrorism in Central Asia: 1990–2020 атты еңбегі Орталық Азияда діни радикализмнің пайда болуы, қалыптасуы және үш онжылдық бойы трансформациялану процесін жүйелі түрде талдаған аса құнды монографиялардың бірі ретінде ерекшеленеді. Автор бұл зерттеуде радикализмді тек діни фактордың көрінісі ретінде емес, пост-советтік кеңістікте орын алған әлеуметтік, экономикалық, саяси және геосаяси өзгерістердің кешенді нәтижесі ретінде қарастырады. Кеңестік атеистік саясаттың мұрасы, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі әлеуметтік дағдарыстар, мемлекеттік институттардың әлсіздігі мен жемқорлық, жұмыссыздық пен әлеуметтік әділетсіздік секілді мәселелер радикал идеялардың таралуына қолайлы орта туғызғанын автор жан-жақты дәлелдермен көрсетеді.

Ботобеков еңбегінің маңызды ерекшелігі – Орталық Азиядағы радикал қозғалыстарды тар тарихи шеңберде емес, кең өңірлік және жаһандық контекстте қарастыруы. Кеңес Одағы құлағаннан кейін діни білімнің әлсіздігі, діни институттардың болмауы және халықтың дінге деген қызығушылығының күрт артуы аймаққа сырттан келген түрлі ағымдардың белсенді енуіне жағдай жасады. Осы кезеңде Орталық Азия елдерінде салафизм, такфиршілдік, хизбуттахрирлік идеологиялар және шетелдік миссионерлік қозғалыстар кең тарады. Автордың пікірінше, радикализмнің тамыр жаюында сырттан келген идеологиялар ғана емес, пост-советтік қоғамдардағы әлеуметтік күйзеліс, жұмыссыздық, еңбек миграциясы және мемлекеттік бақылау механизмдерінің әлсіздігі де үлкен рөл атқарды.

Монографияда Өзбекстан ислам қозғалысы (IMU), Ислам жихад одағы (IJU), Таблиғи жамағат, Түркістан ислам партиясы (TIP) және Хизб ут-Тахрир секілді ұйымдардың тарихы, идеологиялық негіздері және аймақтық белсенділігі терең талданады. Автор IMU-дың құрылу тарихына, оның Тахир Юлдаш пен Жума Намангани секілді көшбасшыларының рөліне, 1999–2000 жылдардағы Баткен оқиғаларына, кейінгі кезеңде Ауғанстан мен Пәкістанға шегінуіне, «Талибан» қозғалысымен әскери альянс құруына, одан кейінгі фрагментациясына егжей-тегжейлі тоқталады. Өзбекстан ислам қозғалысының бөлінуі нәтижесінде бір бөлігі Ислам мемлекетіне (ISIS) ант берсе, екінші бөлігі Талибанмен байланысын сақтап қалғаны атап өтіледі. IJU мен оның Еуропадағы терактілерге қатысуы, Пәкістандағы жаттығу лагерлері және жаһандық террорлық желімен интеграциясы ерекше талданады. Хизб ут-Тахрирдің қарулы топ болмағанымен, идеологиялық экстремизмнің ең ықпалды формаларының бірі екені, оның жасырын ұяшықтар жүйесі мен «халифат» идеясының аймақ жастарын радикалдандырудағы рөлі айқын көрсетіледі.

Ауғанстан факторы кітаптың аса маңызды бөлігі болып табылады. Автор Орталық Азиядан шыққан радикалдардың ондаған жыл бойы Ауғанстандағы Талибан және әл-Каида қатарында жауынгерлік тәжірибе жинағанын, олардың бұл елді негізгі база ретінде пайдаланғанын, аймақтық соғыстарға қатысу арқылы радикалдану деңгейін тереңдеткенін атап өтеді. IMU, TIP және IJU жасақтарының Талибанмен одақтас болып, оған әскери қолдау көрсеткенін, олардың идеологиялық интеграциясын, «ансар–мухажир» қағидасы арқылы Талибан тарапынан қабылданғанын мысалдар арқылы түсіндіреді. Автор БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің ресми деректеріне сүйене отырып, Ауғанстандағы өзбек және ұйғыр содырларының санын көрсетіп, аймақтағы қауіптің нақты деңгейін бағалайды.

Жаһандық террорлық ұйымдармен байланыс мәселесі монографияда ерекше орын алады. Автор Орталық Азия ұйымдарының 2000–2020 жылдары арасында толыққанды трансұлттық террористік желілердің бөлігіне айналғанын тиянақты дәлелдейді. Бұрын жергілікті саяси режимдерді құлатуды мақсат еткен бұл ұйымдар соңғы онжылдықтарда жаһандық халифат идеясына қосылып, шетелден қаржыландыру алып, интернет арқылы радикал жастарды тартудың заманауи механизмдерін меңгерген. TIP-тің Сириядағы белсенді рөлі, онда құрылған лагерьлер, отбасы-борандар арқылы радикализация процесінің күрделене түсуі кең талданады.

Монографияда әлеуметтік-экономикалық факторлардың радикализациядағы рөлі айрықша көрсетіледі. Автор мигранттық ортадағы радикалдану феноменіне үлкен назар аударады. Ресейде жұмыс істейтін Орталық Азиядан шыққан жас азаматтардың әлеуметтік маргиналдануы, діни сауатсыздығы және діни топтардың ықпалына оңай түсуі кеңінен талданады. Бұл тұрғыда автор Сауд Арабиясы, Түркия, БАӘ секілді елдермен байланысқан бейресми діни арналарды да атап өтеді.
Сирия және Ирактағы соғысқа қатысқан Орталық Азия азаматтары да кең қамтылған тақырыптардың бірі. Автор шамамен 5000 орталықазиялық жауынгердің Таяу Шығыс қақтығыстарына қатысқанын айта отырып, олардың Jabhat al-Nusra, Katibat al-Tawhid wal-Jihad, Imam Bukhari Jamaat, ISIS сияқты ұйымдармен байланысын көрсетеді. Әйелдер мен балалардың радикалдану процесіндегі рөлі, «отбасымен хижрат» феномені де әлеуметтік-психологиялық қырынан ашылады.

Ботобеков 2020 жылға дейінгі тенденцияларды қорытындылай отырып, Орталық Азиядағы радикализмнің жаңа буыны бұрынғыдан әлдеқайда технологиялық сауатты, интернетке бейім, ұйымшыл екенін атап өтеді. Интернеттің радикалданудың негізгі құралына айналуы, Telegram, YouTube, Facebook арқылы таратылатын идеология күшеюі, шет елдерде оқитын жастардың радикалды ағымдарға жиі ұшырауы – маңызды қауіп ретінде көрсетіледі. Автор аймақ мемлекеттерінің экстремизмге қарсы күресте көбіне репрессивті әдістерге сүйенетінін, профилактикалық және аналитикалық жұмыстың әлсіздігін сынға алады.

Еңбектің ғылыми маңызы өте жоғары. Автор мол эмпирикалық деректерге, БҰҰ есептеріне, сот материалдарына, содырлық топтардың өз медиақұралдарына сүйеніп жазған. Кешенді талдауы, кең хронологиялық қамтуы және трансұлттық деңгейдегі байланыстарды ашуы бұл еңбекті аймақтық қауіпсіздік жөніндегі ең жетекші зерттеулердің біріне айналдырады. Дегенмен, кітапта кейбір тарауларда діни-идеологиялық себептерге шамадан тыс басымдық беріліп, әлеуметтік-экономикалық факторлар кей тұстарда жеткілікті ашылмаған. Сириядағы орталықазиялық топтардың ішкі фракциялары жайлы терең талдау болмағаны да байқалады. Бірақ бұл кемшіліктер кітаптың жалпы ғылыми құндылығына әсер етпейді.

Қорытындылай айтқанда, Уран Ботобековтың Islamic Radicalism and Terrorism in Central Asia: 1990–2020 еңбегі – Орталық Азиядағы радикализмнің табиғатын, тарихи дамуын, аймақтық және жаһандық байланыстарын терең түсінуге мүмкіндік беретін, теориялық және практикалық тұрғыдан аса құнды зерттеу. Аймақтағы қазіргі қауіпсіздік жағдайын бағалауда, саясаткерлер мен сарапшылардың шешім қабылдауында бұл монографияның орны ерекше.

 

Қырғызстандағы конфликтология мен қақтығыстарды басқару: халықаралық ұйымдардың қызметіне аналитикалық шолу
OSCE Academy Bishkek

Бішкектегі OSCE (ЕҚЫҰ / ОБСЕ) академиясы Орталық Азия мен Шығыс Еуропадағы тұрақтылық, қауіпсіздік және даму саласындағы кадрларды даярлауды мақсат еткен халықаралық білім беру және зерттеу ұйымы. 1994 жылы құрылған осы академия – OSCE (ЕҚЫҰ / ОБСЕ) бастамасымен ұйымдастырылған, бірақ уақыт өте келе аймақтың өзекті мәселелеріне бағытталған тәуелсіз академиялық орталыққа айналған. Академия Бішкекте орналасқан және негізінен магистрлік бағдарламалар, зерттеу жобалары, зерттеу семинарлары, саясат талдаулар және Capacity-building (қабілетті арттыру) форматында жұмыс істейді.

OSCE Academy–ның басты мақсаты – Орталық Азия мемлекеттерінде (Қырғызстан, Қазакстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түрікменстан) және көршілес елдерде тұрақтылықты арттыру үшін білікті мамандар даярлау. Бұл мамандар мемлекеттік басқару, құқық, халықаралық қатынастар, қауіпсіздік, экономикалық даму, медиа және қоғамдық қатынастар, конфликтология және дауларды шешу салаларында жұмыс істей алады.

Академияның магистрлік бағдарламалары – оның негізгі арнасы. Студенттер әртүрлі елдерден келеді, бұл Орталық Азия ішінде ғана емес, одан да кең аймақтық диалог пен ынтымақтастық үшін орта құрады. Бағдарламаларда теориялық біліммен қатар, нақты зерттеу жобалары, саясат талдаулары, аймақ мәселелері – этносаралық, шекаралық, әлеуметтік-экономикалық даулар, қоршаған орта, су және табиғи ресурстар, миграция, даму, адам құқықтары – зерттеледі. Осылайша, OSCE Academy-да ғана емес, бүкіл аймақтағы конфликтология мен тұрақтылық зерттеулері мен практикалық шешімдер жасау үшін база қалыптасқан.

Сонымен қатар, академия халықаралық деңгейде зерттеу әлеуетін ұлғайту үшін түрлі гранттық жобалар, конференциялар, шетелдік сарапшылармен серіктестіктер ұйымдастырады. Бұл жастар мен зерттеушілерге халықаралық тәжірибе алмасуға, желілік байланыстар орнатуға, ғылыми публикация жасауға, саясат ұсыныстарын дайындауға мүмкіндік береді.

OSCE Academy-ның тағы бір маңызды рөлі – әлеуметтік зерттеулер және саясаттық анализдер жасау. Аймақтың күрделі мәселелері – этностық шиеленістер, шекара даулары, ресурстарға қатысты қақтығыстар, радикализм, миграция, әлеуметтік теңсіздік – мұнда ғылыми тәсілмен, дәйекті деректерге негізделіп қарастырылады. Бұл зерттеулер мемлекеттерге, халықаралық ұйымдарға, азаматтық қоғамға және бейбітшілік орнатушы үдерістерге негіз болуы мүмкін.

Қорыта айтқанда, OSCE Academy in Bishkek – Орталық Азиядағы бейбітшілік, тұрақтылық және даму саласындағы кадр даярлау, зерттеу, саясат өндіру орталығы. Оның жұмысы тек білім беру деңгейімен шектелмей, аймақтық қауіпсіздік, конфликтология, даму, әлеуметтік әділет, экология, құқық пен басқару салаларында нақты ықпал етуге бағытталған. Егер аймақтың қазіргі сын-қатерлерін ескерсек – миграция, шекара даулары, экологиялық дағдарыс, этносаралау, экстремизм – OSCE Academy-ның рөлі өте маңызды және қажетті.

UNDP Kyrgyzstan

UNDP Қырғызстанда 1990-шы жылдардың ортасынан бері тұрақты түрде жұмыс істеп келеді және оның негізгі міндеті – экономикалық даму, кедейлікті азайту, әлеуметтік теңдік, экологиялық басқару, мемлекет-азаматтық қоғам арасындағы диалог, сондай-ақ дау-дағдарыстарды басқару мен алдын алу саласында тұрақты механизмдер құру.

UNDP-нің қызметі көп салалы: ауылдық даму, жергілікті өзін-өзі басқару, су және табиғи ресурстарды басқару, экологиялық тұрақтылық, әйелдер мен жастардың әлеуетін арттыру, азаматтық қоғамның диалогы және дауларды шешу. Қырғызстанда бұл агенттік жиі этникалық, ресурстық және әлеуметтік шиеленістерге бағынысты жобаларды қаржыландырады. Мысалы, шекаралас ауылдарда ауыл шаруашылығы, суөткізу, жайылымдар мен жер дауларын реттеу, жергілікті билік пен тұрғындар арасында келісім механизмдерін орнату арқылы конфликтті алдын алу шараларын жүзеге асырады.

UNDP сондай-ақ құқық қорғау және басқаруды жақсарту бағытында жұмыс істейді: жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту, бюджет ашықтығын, азаматтық қатысуды және әділетті ресурс бөлу механизмдерін орнатуды қолдайды. Бұл жолмен, табиғи ресурстарға байланысты даулар – жайылым, су, жер – әлеуметтік шиеленіске айналмай, институционалдық реттеу және қоғаммен консенсус арқылы шешіледі.

Сонымен бірге, UNDP жастар және әйелдер арасындағы әлеуметтік жауапкершілікті арттыру, әлеуметтік желілер мен медиа арқылы қоғамдық диалогты дамыту, радикалдануға қарсы білім беру, кикілжіңдерді бейбіт жолмен шешуге үйрету сияқты бағдарламалар жүргізеді. Бұл – конфликтологияның «жаңа түрін» – идеологиялық, әлеуметтік, ақпараттық шиеленістерді басқаруға бағытталған жұмыстар.

UNDP-нің тағы бір айрықша қызметі – дағдарыстық және конфликтіден кейінгі қалпына келтіру. Мысалы, этносаралық қақтығыстар болған аймақтарда қайта құрылыс, әлеуметтік интеграция, қоғамдық сенімді қалпына келтіру, диалог пен келісім орнату жобаларына қолдау көрсетеді. Бұл модель конфликтологияны тек теориялық тұрғыда емес, нақты, қолданбалы, адамдар өміріне әсер ететін құрал ретінде беретінімен маңызды.

Қырғызстан жағдайында UNDP-нің қызметі – мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді нығайту, ресурстарды әділ басқару, дау-дауға бейім аудандарда әлеуметтік тұрақтылық орнату, жастар мен әйелдердің әлеуетін қолдау арқылы ұзақ мерзімді бейбітшілікке үлес қосу.

USAID Kyrgyzstan 

USAID Қырғызстанда тәуелсіздік алғаннан кейін-ақ дамуға, демократиялық институттарды нығайтуға, азаматтық қоғамды қолдауға, экономикалық даму мен білім беру, денсаулық, экология, жалпы даму салаларында кең ауқымды жобалар жүргізді. Оның жұмысы конфликтология элементтерін де қамтиды, себебі даму, теңдік және әлеуметтік әділет – шиеленістерді алдын алу мен шешудің негізі.

Біріншіден, USAID жергілікті басқару мен әкімшілік реформаларға қатысу арқылы жергілікті өзін-өзі басқару институттарын нығайтты. Бұл ауылдық жерлерде әкімшілік әділеттілікті қамтамасыз етуге, жер, су, табиғи ресурстарды игеру мен бөлуде ашықтық пен қатысушылықты арттыруға бағытталған. Мұндай институционалдық реформалар ресурстық қақтығыстарды азайтуға, жергілікті тұрғындар мен билік арасындағы сенімді нығайтуға мүмкіндік береді.

Екіншіден, USAID экономикалық даму, шағын және орта бизнес, ауыл шаруашылығы, инфрақұрылым, суаруды жақсарту, энерго-менеджмент сияқты жобалар арқылы әлеуметтік теңдікті арттыруға жұмыс істейді. Әсіресе ауылдық аймақтарда халықтың өмір сүру деңгейін көтеріп, кедейлікті азайту – әлеуметтік шиеленістердің әлеуметтік-экономикалық тамырын әлсіретуге бағытталған.

Үшіншіден, USAID білім беру, құқық және азаматтық қоғамды қолдауға көңіл бөледі: құқықтық сауаттылық, азаматтық белсенділік, жастар мен әйелдер құқықтарын қорғау, гендерлік теңдік, медиа және ақпараттық сауат – әлеуметтік шиеленістер туындауы мүмкін себептерді ерте кезеңде анықтап, бейбіт шешім табуға мүмкіндік береді.

Төртіншіден, USAID экология, су ресурстарын басқару, қоршаған орта жобалары арқылы табиғи ресурстармен байланысты дауларды алдын алуды көздейді. Су тапшылығы, жайылым даулары, экологиялық деградация – бұл аймақта конфликтінің қайнар көзі бола алатын факторлар. USAID-нің осындай жобалары конфликтологияның әлеуметтік-экологиялық бағытын қолдайды.

Сонымен қатар, USAID медиа, ақпараттық платформалар арқылы диалог және түсіністік мәдениетін қалыптастыруға үлес қосады: түрлі этностар мен қауымдастықтар арасындағы сенімді нығайту, мәдени әртүрлілікті құрметтеу, азаматтар арасында пікір алмасуды қолдайтын бағдарламалар жүзеге асырылады. Бұл конфликттерді алдын алу мен бейбітшілік процесін тұрақты етуге бағытталған.

Қорытындылай келе, USAID-нің Қырғызстандағы қызметі – даму, демократия, әлеуметтік әділет және экологиялық тұрақтылық арқылы конфликтологияның негізгі себептерін жоюға, дауларды институционалдық және қоғамішілік механизмдер арқылы реттеуге бағытталған кешенді жұмыс. Оның жобалары әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, құқықтық және мәдени салаларды қамтиды, сондықтан конфликтологияны бір саламен шектемей, көпаспектілі түрде қарастыруға мүмкіндік береді.

 

Қорытынды

Қорытындылай келе, Қырғызстандағы конфликтология саласы соңғы отыз жыл ішінде аймақтың ішкі тұрақтылығы мен өңірлік қауіпсіздік архитектурасының маңызды құрамдас бөлігіне айналды. Кеңестік кезеңнен мұраланған этносаралық, әкімшілік-шаруашылық және ресурстық теңсіздікке негізделген даулар тәуелсіздік жылдарында институционалдық әлсіздік, саяси тұрақсыздық және трансшекаралық өзара сенімсіздікпен тереңдей түсті. Ош оқиғалары, Баткен соғысы, 2010 жылға этникалық қақтығыс, шекарадағы 2021–2022 жылдардағы қарулы қақтығыстар – осының бәрі Қырғызстанда даулардың алдын алу, басқару және трансформациялау бағытында кешенді ғылыми білім мен практикалық саясат қажеттігін көрсетті.

Кемел Токтомушев, Уран Ботобеков, Чолпон Орозобекова секілді зерттеушілердің еңбектері Қырғызстандағы конфликтология ғылымының қалыптасуына айтарлықтай үлес қосты. Олардың зерттеулері этникалық шиеленістерді, шекара дауларын, діни радикализм мен ресурстық қақтығыстарды қарастырып, қақтығыстардың табиғатын үстірт түсіндіретін дискурстардан бас тартып, тарихи, институционалдық және әлеуметтік факторларды кешенді талдауды ұсынады. Бұл еңбектер аймақтағы конфликтінің бір ғана себептен туындамайтынын, оның күрделі, көпқабатты құрылым екенін дәлелдейді.\Сонымен қатар, OSCE Academy, UNDP, USAID сияқты халықаралық ұйымдардың қызметі Қырғызстанда конфликтологияның қолданбалы деңгейін дамытуға жол ашты. Олар жергілікті қауымдастықтармен жұмыс істеу, ресурстарды басқару, шекаралық ынтымақтастық, радикалдануға қарсы бағдарламалар, әлеуметтік сенімді қалпына келтіру секілді бағыттарда нақты жобалар жүзеге асырып отыр. Бұл ұйымдардың жинаған әдіснамалық тәжірибесі конфликтологияның ұлттық ғылыми базасын толықтырып, аймақтағы бейбітшілік пен даму саласына практикалық үлес қосуда.

Алайда, Қырғызстандағы конфликтология толық қалыптасқан ғылыми салаға айналды деп айту әлі ерте. Зерттеулердің донорларға тәуелділігі, теориялық базаның жеткіліксіздігі, қырғыз тіліндегі ғылыми әдебиеттердің аздығы, институционалдық орталықтардың тапшылығы сала дамуын тежейді. Соған қарамастан, соңғы жылдары аймақтық ынтымақтастықтың күшеюі, ғылыми-аналитикалық орталықтардың белсенділігі және тәжірибелік зерттеулердің артуы конфликтологияның Қырғызстанда қарқынды дамып келе жатқанын көрсетеді.

Жалпы алғанда, Қырғызстандағы конфликтологияны зерттеу – тек академиялық міндет қана емес, елдің ұзақ мерзімді тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне тікелей әсер ететін стратегиялық бағыт. Бұл салада жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибе алдағы уақытта өңірлік бейбітшілік стратегияларын қалыптастыруға, трансшекаралық ынтымақтастықты нығайтуға және қоғамішілік сенім тетіктерін қалпына келтіруге берік негіз бола алады.

Пайдаланылған әдебиеттер 

Botobekov, U. (2019, May 18). Central Asian jihadi groups joined Taliban’s “Al-Fath Jihadi Operations”. Modern Diplomacy. Retrieved from https://moderndiplomacy.eu/2019/05/18/central-asian-jihadi-groups-joined-talibans-al-fath-jihadi-operations/
Botobekov, U. (2022). Islamic Radicalism and Terrorism in Central Asia: 1990–2020. Lexington Books.
CADGAT. (2019). Central Asia Data–Gathering and Analysis Team Reports. OSCE Academy & NUPI.
Fuerstenberg, S., & Toktomushev, K. (2021). Understanding gold mining and social conflicts in Kyrgyzstan (Working Paper No. 63). University of Central Asia.
International Crisis Group. (2012). Kyrgyzstan: Widening Ethnic Divisions in the South. https://www.crisisgroup.org
Ismailbekova, A. (2017). Conflict and kinship in Central Asia. NUPI Working Papers.
Juraev, S. (2018). Border Conflicts and Human Security in Kyrgyzstan. OSCE Academy Policy Brief.
Korneev, O. (2022). Cross-border tensions between Kyrgyzstan and Tajikistan. Central Asian Affairs.
Luta, R., Juraev, S., & Öpriş, M. (2019). Mining conflicts in Kyrgyzstan: Community relations and conflict prevention. OSCE Academy.
Megoran, N., Abdurasulov, A., & Dzhuraev, M. (2021). The Kyrgyz–Tajik Border Conflict. Eurasian Geography and Economics.
Orozobekova, C. (2020). Foreign fighters and radicalization in Central Asia. European Eye on Radicalization.
OSCE Academy in Bishkek. (2019). Conflict prevention and peacebuilding in Central Asia: Annual analytical report. OSCE.
OSCE. (2010). Report on the Kyrgyzstan Events. Organization for Security and Co-operation in Europe.
OSCE. (2011). Community Security Initiative Report. OSCE Police Reform Programme.
OSCE Academy. (2020). Annual Research Digest. OSCE Academy in Bishkek.
Toktomushev, K. (2017). Социальная сплоченность и осмысление конфликтов в приграничных районах Кыргызстана и Таджикистана (Доклад № 40). Университет Центральной Азии, Высшая школа развития, Институт государственного управления и политики.
Токтомушев, К. (2018). Понимание трансграничного конфликта в постсоветской Центральной Азии: случай Кыргызстана и Таджикистана. Connections: The Quarterly Journal, 17(1), 23-46.
UNDP Kyrgyzstan. (2015). Preventing violent extremism through social cohesion programs in Kyrgyzstan. United Nations Development Programme.
UNDP Kyrgyzstan. (2018). Peace and development analysis: Understanding the root causes of conflict in the south of Kyrgyzstan.
USAID Kyrgyz Republic. (2020). Countering violent extremism and strengthening community resilience. USAID Report.
UNOHCHR. (2012). Report of the Independent Commission on the Events in Southern Kyrgyzstan.